हॅलो कृषी ऑनलाईन: महाराष्ट्रातील अनेक भागात गोगलगायीची (Snail Control Methods) समस्या जास्त प्रमाणात निर्माण होत आहे. मुख्यत: ओलसर वातावरणात आढळणारी गोगलगाय (Snails) शेतीचे खूप मोठ्या प्रमाणात नुकसान करते. या लेखात आपण गोगलगायींमुळे होणारे नुकसान आणि त्यांच्या नियंत्रणासाठी सांस्कृतिक, भौतिक, जैविक, आणि रासायनिक उपायांची (Snail Control Methods) माहिती घेणार आहोत.
गोगलगायींमुळे होणारे नुकसान (Crop Damage Caused By Snails)
महाराष्ट्रातील शेतकरी (Farmer) गोगलगायींच्या समस्येमुळे खूप त्रस्त आहेत. गोगलगाय ओलसर आणि आर्द्र वातावरणात वाढतात, ज्यामुळे पावसाळ्याच्या (Snails In Rainy Season) काळात त्यांची संख्या मोठ्या प्रमाणात वाढते. गोगलगाय खालील प्रमाणे नुकसान करते.
- गोगलगाय पिकांच्या पानांना खाऊन टाकते, ज्यामुळे पिकांचे उत्पादन कमी होते. हे कीटक रात्रभर पिकांवर आक्रमण करतात आणि मोठ्या प्रमाणात नुकसान करतात.
- हे कीटक विशेषतः पिकांच्या कोवळ्या भागांना जास्त हानी पोहचवतात. त्यांच्यामुळे निर्माण झालेले पानांवरील छिद्रं, खाऊन टाकलेल्या देठांमुळे पिकांच्या वाढीवर परिणाम होतो आणि आणि शेतकर्यांचे मोठे नुकसान होते.
- शेतकर्यांच्या मते, गोगलगायींनी त्यांच्या पिकांना इतकी मोठी हानी पोहचवली आहे की, त्यांच्या उत्पन्नात 30-40% घट झाली आहे. हे कीटक केवळ पिकांच्या कोवळ्या भागांना नष्ट करत नाहीत, तर मुळांनाही हानी पोहचवतात, ज्यामुळे पिकांची वाढ थांबते.
- गोगलगायींचा प्रभाव केवळ शेतीपुरता मर्यादित नाही, तर ते मातीची गुणवत्ताही खराब करतात. ते जमिनीतील सेंद्रिय पदार्थ खाऊन टाकतात, ज्यामुळे जमिनीतील पोषक तत्त्वे कमी होतात. यामुळे मातीची उत्पादनक्षमता कमी होते (Snails Damages Soil Productivity) आणि त्यामुळे पुढील पिकांच्या उत्पादनावर परिणाम होतो.
- गोगलगायींची समस्या विशेषतः भाजीपाला, फळे, आणि फुलांच्या पिकांमध्ये अधिक गंभीर जाणवते.
- काही भागात गोगलगायांच्या प्रादुर्भावामुळे शेतकर्यांना त्यांच्या पिकांची पुनर्लागवड करावी लागली ज्यामुळे उत्पादन खर्चात मोठ्या प्रमाणात वाढ झालेली आहे.
गोगलगायींवर नियंत्रण करण्याचे एकात्मिक उपाय (Integrated Control Measures Of Snails)
गोगलगायींवर नियंत्रण (Snail Control Methods) मिळवण्यासाठी विविध उपायांचा अवलंब करता येतो. यामध्ये सांस्कृतिक, भौतिक, जैविक, आणि रासायनिक उपायांचा समावेश होतो. प्रत्येक उपायाची आपली एक विशेषता आणि कार्यक्षमता असते, ज्याचा वापर शेताच्या परिस्थिती आणि गोगलगायांच्या प्रादुर्भावानुसार करता येतो.
सांस्कृतिक उपाय (Snail Control Methods)
पिकांची फेरपालट (Crop Rotation): गोगलगायींना कमी आकर्षित करणाऱ्या पिकांची फेरपालट करून त्यांच्या आक्रमणाची तीव्रता कमी करता येते. उदाहरणार्थ, गोगलगायींना आकर्षित करणाऱ्या पिकांच्या जागी कमी आकर्षित करणाऱ्या झेंडू, लसूण, कांदा या पिकांची फेरपालट केल्यास गोगलगायीच्या संख्येत घट येते. पुदिना, थाईम, रोझमेरी यासारखी पिके सुद्धा गोगलगायीला काही प्रमाणात प्रतिरोधक आहेत.
स्वच्छता (Sanitation): शेतातले कचरा, तण, आणि इतर सेंद्रिय पदार्थ काढून टाकल्याने गोगलगायींच्या लपण्याच्या ठिकाणांची संख्या कमी होते. यामुळे त्यांच्या वाढीवर नियंत्रण (Snail Control Methods) मिळवता येते.
पाण्याचे व्यवस्थापन (Irrigation Management): गोगलगायी ओलसर वातावरणात वाढतात, म्हणून पाण्याचे योग्य व्यवस्थापन केल्याने जमिनीतील ओलसरता कमी करता येतो, ज्यामुळे गोगलगायींची संख्या कमी होते.
नियंत्रित सिंचन (Controlled Irrigation): सिंचनाचे योग्य व्यवस्थापन करून ओलसरपणा नियंत्रित ठेवावा, ज्यामुळे गोगलगायींच्या संख्येत घट येते.
भौतिक उपाय
अडथळे (Barriers For Snails): पिकांच्या आजूबाजूला तांब्याच्या पट्ट्या, खडू, किंवा अंड्याच्या कवचाचा वापर केल्याने गोगलगायींना रोखता येते. तांब्याच्या पट्ट्यांमुळे गोगलगायींचा शरीरातील विद्युत प्रवाह प्रभावित होतो, ज्यामुळे ते पुढे जाऊ शकत नाहीत.
गोळा करणे (Snails Handpicking): गोगलगायींना हाताने गोळा करून शेतातून काढून टाकणे, विशेषतः लहान शेतात किंवा घराच्या बागेत हे उपयुक्त ठरते.
जैविक उपाय
नैसर्गिक शत्रू (Natural Predators): बदक, कोंबड्या, बेडूक, आणि काही बीटल्स हे गोगलगायींचे नैसर्गिक शत्रू आहेत. यांना शेतात ठेवून गोगलगायींची संख्या नियंत्रित करता येते.
परजीवी नेमाटोड्स (Parasitic Nematodes): नेमाटोड्सचा वापर करून गोगलगायींना मारता येते. हे परजीवी नेमाटोड्स गोगलगायींच्या शरीरात प्रवेश करतात आणि त्यांना मारतात. उदा. नेमास्लग नेमाटोड्स
रासायनिक उपाय
मॉलस्किसाइड्स (Molluscicides): आयर्न फॉस्फेट किंवा मेटलडिहाइड-आधारित मॉलस्किसाइड्सचा वापर केला जातो. आयर्न फॉस्फेट हे पर्यावरणास सुरक्षित असते आणि ते इतर प्रजातींना नुकसान पोहचवत नाही.
प्रलोभनयुक्त चारा (Baiting): विषारी चारा ठेवून गोगलगायींना आकर्षित केले जाते. हे चारा ठिकाणांवर योग्य ठिकाणी ठेवणे आवश्यक असते, ज्यामुळे इतर प्राण्यांना हानी पोहचणार नाही.
बिअर आणि यीस्ट सापळ्यांचा वापर (Beer And Yeast Trap For Snails)
गोगलगायींना आकर्षित करण्यासाठी आणि नष्ट करण्यासाठी बिअरचा सापळा अत्यंत प्रभावी आहे. बिअरमध्ये असलेल्या फर्मेंटेशन बाय-प्रॉडक्ट्समुळे गोगलगायीं त्याकडे आकर्षित होतात. बिअरचा सापळा तयार करण्यासाठी शेतातले कंटेनर जमिनीवर ठेवून त्यात बिअर भरली जाते. गोगलगायी बिअरच्या वासाने आकर्षित होऊन त्यात अडकतात आणि मरतात.
याशिवाय, यीस्ट आणि साखर पाण्यात मिसळून तयार केलेला सापळा देखील प्रभावी ठरतो.
यीस्ट सापळा तयार करण्यासाठी पाण्यात साखर मिसळून त्यात यीस्ट घातली जाते. हे मिश्रण बिअरप्रमाणेच गोगलगायींना आकर्षित करते आणि त्यांना नष्ट करण्यास मदत करते. हे सापळे शेताच्या विविध ठिकाणी ठेवून गोगलगायींच्या आक्रमणावर नियंत्रण मिळवता येते.
लेखक : शिवम सत्यवान मद्रेवार (कृषी पदवीधर/संशोधक)
राजर्षि छत्रपती शाहू महाराज, कृषि महाविद्यालय, कोल्हापूर.
