हॅलो कृषी ऑनलाईन: शेळीपालन (Goat Farming Management) हा पूर्वीपासून चालत आलेला जोडव्यवसाय आहे. कमी गरजा, नापीक जमीन यासारख्या मर्यादित सोयींवर शेळ्यांचे पालनपोषण (Goats Rearing) केले जाते, ज्यामुळे ते लहान आणि मध्यम शेतकऱ्यांसाठी आदर्श व्यवसाय (Small Farmers Business) ठरते. उपलब्ध असलेल्या खाद्यावर शेळ्यांचे पोषण होत असल्यामुळे शेळीपालन कृषी-वनीकरण पद्धतीला सुसंगत आहे (Goat Farming Management).
भारताच्या एकूण पशुधन लोकसंख्येपैकी सुमारे 28 टक्के शेळ्या आहेत आणि देशाच्या एकूण मांस उत्पादनात 14% योगदान शेळीपालनाचे (Goat Farming) आहे. याव्यतिरिक्त, शेळ्या 5.85 दशलक्ष टन दूध उत्पादन करतात जे राष्ट्रीय दूध उत्पादनाच्या 3% आहे.
यशस्वी व्यावसायिक शेळीपालन वैज्ञानिकदृष्ट्या योग्य संगोपन पद्धतीवर अवलंबून आहे. या पद्धतींमध्ये शेळ्यांची हालचाल व्यवस्थापित होण्यासाठी त्यांना योग्यप्रकारे दोरीने बांधणे, चांगल्या आरोग्यासाठी शेळ्यांच्या गोठा (Goat Shed) स्वच्छ आणि हवेशीर ठेवणे, मुक्तगोठा पद्धतीद्वारे पाहिजे तेव्हा शेळ्यांना धान्य, पाणी आणि चारा (Goat Fodder) उपलब्ध करून देणे या गोष्टींचा समावेश आहे. जाणून घेऊ या फायदेशीर आणि शाश्वत उपजीविकेसाठी (Profitable And Sustainable Livelihood) कसे करावे शेळीपालन (Goat Farming Management).
शेळीपालनाची जागा
शेळीपालन व्यवसायाच्या यशासाठी (Profitable Goat Farming Business) महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे योग्य जागेची निवड. शेळ्या आणि शेतमालाच्या वाहतुकीसाठी सुलभ रस्ता असणे गरजेचे आहे. पावसाळ्यात किंवा ओलसर परिस्थितीत आरोग्य समस्या टाळण्यासाठी प्रभावी ड्रेनेज आवश्यक आहे. शेळ्यांना पुरेशी जागा असणे देखील महत्त्वाची आहे, प्रत्येक 50 शेळ्यांमागे अंदाजे एक एकर जमिनीची शिफारस करण्यात आली आहे जेणेकरून चरण्यासाठी आणि राहण्यासाठी जागा सुनिश्चित होईल व कळपाचे एकूण आरोग्य आणि उत्पादकता वाढेल (Goat Farming Management).
शेळीच्या योग्य जातींची निवड व प्रजनन
शेळीपालनामध्ये प्रभावी प्रजनन व्यवस्थापनाची सुरुवात उच्च दर्जाचे दूध उत्पादन करण्यास सक्षम असलेल्या निरोगी, शेळीच्या जाती निवडीपासून (Goat Breeds Selection) होते. मुख्य वैशिष्ट्यांमध्ये प्रजनन क्षमता, नियमित प्रजनन चक्र आणि मजबूत पाय, रुंद पाठ आणि सुस्थित कासे यासारखी शारीरिक वैशिष्ट्ये असणाऱ्या जातींचा समावेश होतो.
प्रजनन (Goat Reproduction) सामान्यत: जेव्हा मादी 6-10 महिन्यांच्या दरम्यान परिपक्वतेपर्यंत पोहोचते तेव्हा सुरू होते आणि पुरुष 12 महिन्यांनी परिपक्व होतात. दर 17-21 दिवसांनी शेळीच्या माज येण्याचा कालावधी ओळखून मार्च ते मे आणि सप्टेंबर ते नोव्हेंबर या कालावधीत प्रजनन हंगामाचा लाभ घ्यावा. दरवर्षी दोन पिल्ल्यांचे लक्ष्य ठेवावे. शेळ्यांची गर्भधारणा अंदाजे 155 दिवस टिकते आणि मादी 5-7 वर्षे प्रजनन करू शकतात, तर नर 8-10 वर्षे प्रजननासाठी सक्षम असतात (Goat Farming Management).
शेळ्यांचे खाद्य (Goat Fodder)
शेळीपालनात खाद्य व्यवस्थापन हे शेळ्यांच्या निवडक खाण्याच्या सवयीवर अवलंबून असते. कृषी उप-उत्पादने, शेंगायुक्त चारा आणि कडधान्ये, गहू आणि मका यासारख्या धान्यांवर शेळ्यांची भरभराट होते. त्यांच्या आहारात किमान 14-15% प्रथिने आणि आवश्यक खनिजे असावीत. दैनंदिन आहारामध्ये वाढत्या शेळ्यांसाठी 100 ग्रॅम आणि प्रौढांसाठी 200-250 ग्रॅम कॉन्सन्ट्रेट चारा , 5-7 किलो हिरवा चारा आणि पाणी पुरवले जाते.
शेळ्यांचे आरोग्य व्यवस्थापन (Goat Health Management)
शेळ्यांच्या आरोग्य व्यवस्थापनामध्ये शेडची नियमित साफसफाई, दर सहा महिन्यांनी जंतनाशक औषध देणे, आणि शेळी पॉक्स आणि एफएमडी यांसारख्या रोगांवरील लसीकरण यांचा समावेश होतो.
वरीलप्रमाणे शेळ्यांचे योग्य व्यवस्थापन (Goat Farming Management) केल्यास शेळीपालन व्यवसाय नक्कीच फायदेशीर आणि शाश्वत ठरेल.